Чойжавын Лувсанжав нь Чой.Лувсанжав буюу Олноо Чой багш буюу Чойгийн хар хэмээх англи хэлний сурах бичгээр алдаршсан нэрт хэл судлаач эрдэмтэн.
Гадаад хэлний 10 гаруй толь бичиг, 30 гаруй сурах бичиг бичсэн

1930 оны 12-р сард Өвөрхангай аймгийн Зүүн-Өлзийт сумын Ханхалын Цагаан овоо гэдэг газар Чойжавын гуравдахь хөвгүүн болж төржээ
1938-1947 онд (17нас) Хужирт сумын 7-н жилийн дунд сургуулийг төгссөн
1947-1954 онд (17-24 нас) Өлзийт сумын бага сургуульд багш, дунд сургуульд багш захирлаар 7 жил
1950-1953 онд (20-23 нас) УБДС-ийн тоо физикийн ангид суралцсан
1960 онд (30) Бээжингийн их сургуулийн хятад хэлний анги төгссөн
1961 онд (31) Гадаад явдлын яаманд ажилтан
1961-1998 онд (31-68 нас) МУИС-д багш, тэнхмийн эрхлэгч, декан
1972 онд (42) Хэл шинжлэлийн ухааны доктор
1981 онд (51 нас) профессор цол хүртсэн
1993 онд (63 нас) Хэл иргэншлийн дээд сургуулийг байгуулсан
Япон улсын Токиогийн Гадаад хэлний их сургуульд Монгол хэлний угсаатны зүйн багшаар, Чех улсын Карлын их сургуульд Монгол хэлний багш
ЗХУ-ын Хэл шинжлэх ухааны академийн Хэл шинжлэлийн хүрээлэнд “Монгол англи хэлний харьцуулсан судлал” сэдвээр докторын зэрэг хамгаалсан

2002.06.15
Монгол Улсын гавьяат багш, билгїїн номч, соён гэгээрїїлэгч, их эрдэмтэн Чой.Лувсанжавын охин Л.Соёмбо:

Аав цаас огт хаяхгїй, сонины захыг хайчлаад їдчихдэг байж билээ

Танайх хэдэн хїїхэдтэй билээ. Та єєрийгєє танилцуулаач?

Гурав. Би ганц охин нь. Айлын том. Угсаатны зїйч мэргэжилтэй. Чехийн Карлын дээд сургуулийн угсаатны зїй аман билгийн ангийг тєгссєн.

Хоёр дїї чинь ямар алба хашиж байна?

Єлзийт 34 настай. Хэвлэлийн хувийн компанитай. Дарамбал Хэл иргэншлийн их сургуулийн захирал.

Чой багш хїнийхээ хувьд ямар хїн байсан бэ?

Манайх Чингэлтэйд байлаа. Одоо ч тэндээ. 1970-аад оны їед манайх хашаа авч гэрт амьдрах болсон. Тэр їед Чингэлтэйн энгэрээд айл цєєхєн байв. Хашаандаа хоёр амбаартай, єєрсдєє таван ханатай гэрт амьдардаг. Нэгэнд нь аавын ном байх. Тїїнийг нь бид номын байшин гэнэ. Нєгєєд нь гэр орныхоо эд хогшлыг хураана. Аав маань энгийн гэхэд дэндїї энгийн хїн, их сайхан сэтгэлтэй, єглєгч хїн л дээ.

Би танайхыг хотын тєвд олон єрєєтэй байранд амьдардаг. Тэгээд нэг єрєєгєє номын сан болгочихсон, Чой багш тэндээ бїтээлээ туурвидаг байсан болов уу гэж бодож байсан шїї.

(инээгээд) Манайх шинэ циркийн хажууханд байранд байсан. Чиний хэлж байгаа шиг номын сантай. Долоон буудалд гэрт гараад номын байшинтай болсон.

Аав тань номын байшиндаа суух уу?

Юу гэж. Бидэнтэй хамт. Гэртээ номын тавиуртай. Хэрэгтэй номоо хойноос оруулж ирээд уншдаг байсан.

Ширээний ном нь ямар ном байв?

Їе їеэрээ єєр. Тэр їедээ юу хийнэ, тїїнтэй холбоотой ном нь ширээн дээр нь байдаг. Сїїлийн їед монгол бичгийн ном, толь бичгїїд, монголч эрдэмтний бїтээлїїд гэхчлэн байх болсон доо.

Чой багшийнх ямархуу айл вэ?

Хєл ихтэй, хїн тасрахгїй. Шавь нар, найз нєхєд нь, англи хэл, монгол бичиг суръя гэсэн танихгїй улс ч ирнэ. Ажил тараад ирэхэд нь хїлээгээд сууж байна. “Би ажил ихтэй, завгүй” гэж ер хэлэхгүй. Заримд нь даалгавар єгєєд бїтэн сайнд тэдэн цагт ирээрэй гээд явуулна. Хїний їг сонсоно гэж жигтэйхэн. Байранд байхад манай нэг хамаатны ах “Зуу дахь нь” гээд сууж байж билээ, инээдтэй.

Юу гэсэн їг вэ, тэр чинь?

Єнєєдєр хонх 100 дахиа дуугарлаа гэж байгаа нь тэр. Тэр їед долоон цаг л болж байсан байх.

Чингэлтэйд очоод єєр болсон байлгїй?

Зорьж биш, “Багшийнх ойрхон байна. Нэг ороод гаръя” гэдэг улс нь л цєєрсєн байж магадгїй. Тїїнээс биш єєрчлєгдєєгїй. Даалгавраа їзїїлэх, уулзах гээд ирдэг. Хувийн амьдралаа ч ярих хїн бий. Аав ямар ч хїнтэй сонирхсон, асуусан бїх л сэдвээр ярьдаг байсан.

Т. Галсан багш Чойтой уулзахаар гэртээ хариад ном уншмаар, сурмаар санагддаг гэж ярьдаг юм. Олон хїн цугладаг нь энэ їгтэй холбоотой байх нь ээ?

Аав их оргилуун сэтгэлтэй. Тїїнийхээ хэрээр хїнд тийм бодол тєрїїлдэг байх. Хоолоо идэх зуураа ч зааж, зєвлєж, сурах, мэдэх л хэрэгтэй гэдэг. Монгол бичгээ, ард тїмнээ гэсэн бодол сэтгэлийнх нь мухарт байдаг байсан. Тийм болооод ч тэрїї намайг угсаатны зїйч мэргэжилд чиглїїлсэн.

Уг нь та ямар мэргэжил эзэмшинэ гэж бодож байсан бэ?

Эмч. Анагаахын бэлтгэлд байхад том хїї маань тєрсєн. Анагаахад олон жил сурна шїї дээ. Тэгээд аавтайгаа ярилцаж байгаад энэ мэргэжлийг сонгосон юм.

Олон хїн цугладаг байх танд хэцїї санагддаг байсан уу?

Бага байхаасаа л тийм орчинд сурчихсан болохоор тийм бодол тєрж байгаагїй. Ээж тогоо дїїрэн гурилтай хоол хийнэ. Орж ирсэн хїний тоогоор аягална. Аав шєнє их сууна. 11, 12 цагийн їед л хїн цєєрнє. Дєрєв, тав гэж унтана. Би ч бас шєнє суух єглєє жаахан унтах дуртай. Ээж л эрт босно. Бусад нь унтах гээд л байдаг юм. Гэхдээ хичээл сургуулиасаа хоцорч байгаагїй.

Чой багшийг таньдаг хїнээ харахаар єєр замаар явчихдаг. Ажилд садаа болно гэж боддог байсан гэсэн яриа чих дэлссэн?

Дэгс їг биш байх. Дэд доктор хамгаалах їедээ тийм байсан болов уу? 1970-аад оноос хойш, миний мэдэхийн л манайх хєлтэй айл байсан. Аав хїнтэй ч уулздаг, номоо ч їздэг байсан.

Гадаад хэл їзэх талаар юу гэж зєвлєх вэ?

Аав єєрєє их тїргэн хугацаанд сурдаг. Хэл сурч эхэлбэл єдєрт хичнээн цагаар ч хамаагїй їз. Шууд дайраад л сурчих. Цалгардаад байвал сурахгїй. Шургуухан їзээд эхний даваагаа давчихвал цааш сурахад хэрэг болно гэдэг.

Эхний даваа гэж...

Энэ бол миний їг л дээ. Уншдаг, бага зэрэг ярьдаг, єєрєєр хэлбэл “А”-тай бол гэсэн санаа л даа. Аав тавь хїрсэн хїнийг ч гадаад хэл сур гэдэг байсан. Аав минь тавь гарсан хойноо япон хэл їзсэн. Хэл сурахад оройтохгїй гэдэг юм.

Ямар ямар орны хэл мэддэг байсан бэ?

Англи, орос, хятад, герман, франц, чех, япон, манж, тєвд. Гэхдээ англи, хятад, орос, манж, тєвд хэлээр орчуулагчийн, бусдыг нь бол уншиж ойлгодог, ойр зуур ярих хэмжээнд мэддэг.

Яаж сурсан юм бол. Нууц нь юу байв?

Аавыг багшийн сургуулийн тооны ангид сурч байхад нь євєр монгол оюутан сурч байж. Зав чєлєєгєєрєє ханз асууж, тїїнээ цээжилдэг. Тэгээд удалгїй Бээжингийн их сургуульд хятад хэл їзсэн юм. Тэгээд бусдыг нь бие дааж сурсан.

Хэнийг их хїндэлдэг байсан бэ?

Ринчин багшийг. Ринчин багш “чи англи хэл їзвэл зїгээр” гэж хэлсэн. Хэлэнгїїт нь л їзэж эхэлсэн гэдэг юм. Аав ч гэсэн хэнийг ч гэсэн хэл сур. Гэхдээ хэл мэргэжил биш. Єдєр алгасалгїй їз. Автобусанд явсан ч, аяга шанага угааж, гэр цэвэрлэхдээ ч їг тогтоож бай. Жижигхэн цаасан дээр тэмдэглэ гэнэ. Зїгээр суухыг ёстой тэвчихгїй. Єєрєє ч тийм хїн байж. Ажлаа нарийн тєлєвлєнє. Хїнтэй яриад л байдаг юм. Хэдий завандаа амжуулдаг юм бїї мэд. Ном уншихдаа хэрэгтэй їг хэллэгээ тэмдэглэнэ. Мэргэн їг, сайхан їг, сургаал їг гэхчлэн бїгд тусгай тэмдэглэгээтэй. Зарим номын їг їсэг, найруулгын алдааг нь засна. Зурагт їзээд модон хэллэгтэй байна гээд шїїмжилнэ. Дор дор нь утасдаж хэлнэ. Хєдєєний хїнтэй хуучлах их дуртай. Энэ їгийг ингэж хэлж байна гэж тэмдэглэж авна. Сайхан ярих юм гээд шогширно. Хажуу айлд хєдєєнєєс хїн ирж гэхээр цаас харандаагаа аваад орно. Ер нь харандаа их хэрэглэдэг байсан. Цаас огт хаяхгїй. Сонингийн захыг хайчлаад їдэж байгаад бичсэн байдаг юм. Номын санд нь бий.

Зїгээр суухыг тэвчдэггїй гэснээс хїїхдїїдээ загнаж, гар хїрдэг байсан уу?

Ээждээ тусал, номоо їз, унш гэж хэлнэ. Манай бага дїї заримдаа юм бодоод жаахан сууна. Хэдий нь ажиглачихсан “Хїїе хийх юм алга уу” гэдэгсэн. Би айлын ганц охин. Намайг аашилж байгаагїй. Хєвгїїд дїрсгїйтдэг байх, хааяа гар хїрнэ.

Тэгвэл та эрх єсчээ?

“Миний хїї нааш ир, їнсье” гэж огт хэлж байгаагїй. Ер нь хїїхэд эрхлїїлдэггїй байсан. Тэр нь болж байна, энэ нь болохгїй байна. Хїнтэй ингэж мэндэл, цай аягалахдаа тэг гээд їйлдэл дээр нь хэлж єгнє. Бид ч олон хэлїїлдэггїй.

Ямар хоол зооглох дуртай байсан бэ?

Гурилтай хоол, бууз идэх тун ч дуртай. Айраг их ууна. Бїр шилнэ гээч. Аавын шїд євдлєє гэхийг би лав сонсоогїй. Энэ нь цагаан идээ идэж уудаг байсных байх гэж боддог. Бидний дэргэд ааруулыг тожигнотол иднэ.

Хамгийн их цаг хугацаа зарцуулсан бїтээл нь юу бол...

Докторын диссертац юм болов уу. Бусад бїтээлээ бол насаараа л цуглуулж байж хийсэн. Харин хэвлэлд шилжїїлэхийнхээ ємнє их сууж, шургуу хийнэ.

Тїїний дутуу орхисон ном, бїтээл бий юу?

Зєндєє бий. 100 мянган їгтэй “Монгол хэлний тайлбар толь”, “Англи Монгол толь”. Їїнд нэлээд хїч тавьж суудаг байсан.

Та нар тїїнийг нь їргэлжлїїлнэ биз дээ?

Толь яаж хийдэг арга барилыг нь бол мэднэ. Гэхдээ хэр баргийн хїний хийж чаддаг ажил биш л дээ. Аав нэг їгийн тайлбарыг хийхийн тулд арваад хэлний толь ашигладаг байсан. Тэгээд ард нь жишээ татаж хадна.

Аавынхаа бїтээлч, номч чанарыг хэн чинь залгамжлах вэ?

Бага дїї Дарамбал. Хэл иргэншлийн их сургуулийн захирал хийж байгаа. Тэр номын дєртэй, зан чанар, алхаж гишгэж байгаа нь ч их адилхан.

Аав шигээ олон хэл мэдэх її?

Англи, япон, хятад, орос, манж, тєвд хэлийг орчуулагчийн, герман, чех хэл мэддэг.

Та...

Би англитай байхад л болно гэж боддог. Гэхдээ англи, чех, оростой.

Аав тань ямар євчнєєр єєд болсон юм бэ?

Аав элэгний хорт хавдраар 1997 онд бурхан болсон. Аав маань Євєрхангай аймгийн Єлзийт сумын хїн. Єєрийнх нь гэрээслэснээр унасан газар нь хєдєєлїїлсэн. Ємнє нь євчин тусч, євдєж байгаагїй. Би аавыгаа єєр євчин тусахгїй яав даа гэж боддог юм. Тэгвэл яаж ийгээд л босгоод ирнэ шїї дээ.

Эргээд дурсахад ааваа гомдоож дээ гэсэн бодол тєрєх юм уу?

Їгїй. Харин єєр євчин байсан бол л гэж их боддог. Элэгний хорт хавдар яаж ч эмчлэх аргагїй гэдэг юм билээ.

Багадаа ямар хїїхэд байснаа танд ярьж байсан уу?

Аав нь Чойжав гэж хохь тайж угсааны хїн. Эцэг эхээс гурвуулаа. Их л єлсч, даардаг. Зунжин айлын мал хариулаад дээл, гуталтай болж аваад хичээлдээ явдаг байсан гэдэг. Гэрийнхэн нь тарвага ч болтугай агнуулж тус дэм болгох гээд сургуулиас нь гэргэх гэсэн гэж их ярина. Нэг жил завсардчихаад дараа намар нь айлын зайдан морь хєл нїцгэн унаад сумын тєв орж сургуульд орсон гэдэг юм. Хамаатныхаа Цагаан гэж айлд суудаг. Тїїнийг нь хїмїїс эргїї Цагаан гэж хочилно. Аавыг минь эргїї Цагааны эргїї Лувсанжав явж байна гэж хэлдэг байсан гэдэг.

Яагаад тэр юм бол?

Аав євєл даарна. Тэгээд даарахгїйн тулд алхана. Алхахдаа тоогоо цээжлэх гэж шургааган хашааг нэгбїрчлэн тоолоод алхаад байсан гэж ярьдаг юм. Ингэж зовж зїдэрч байсан хїн их юм ойлгож, сурдаг юм байна л даа.

Та нар гэртээ гадаадаар ярьдаг байсан уу?

Їгїй. Гадны їг хэрэглэхэд аав дургїй. Нэг їе орос їг моодонд орж байлаа. Тэр їед ч бид орос їг яриандаа хэрэглэж байгаагїй. Аав минь хэм, оцон шувуу, цахим шуудан гэж олон їгийг харь хэлнээс бидний танил болгосон шїї дээ.

За баярлалаа.

Ярилцсан Ц. Энхмаа
“Єнєєдєр” 2000.10.21